Poljoprivredna proizvodnja u Srbiji i Hrvatskoj se odvija uglavnom na porodičnim poljoprivrednim gazdinstvima, koja čine deo agrarne strukture celokupnog poljoprivrednog sektora. Zbog činjenice da se ovakve proizvodne jedinice posmatraju kao nosioci razvoja poljoprivrede u obe države, nužne su promene u vođenju gazdinstava uz kontinuiranu edukaciju proizvođača i prihvatanje modernih tehnologija u proizvodnji. Ove promene se, pre svega, odnose na vođenje gazdinstava u smislu praćenja ekonomičnosti, jer se samo na taj način mogu postići očekivani ekonomski rezultati, koji su uporedivi sa visokorazvijenim poljoprivrednim zemljama EU. Jedno porodično poljoprivredno gazdinstvo treba posmatrati kao preduzeće, čije se poslovanje temelji na radu gotovo svih članova porodice, a vlasnik gazdinstva treba preuzeti ulogu preduzetnika/menadžera, jer bez dobrog farmskog mendžmenta neće biti ni dobrih proizvodnih rezultata! Pre iskazivanja ekonomske analize poslovanja gazdinstva moraju se postupno obraditi ključna područja menadžmenta – prikupljanje podataka, razvrstavanje troškova, izrada kalkulacija i tek na kraju analiza dobijene situacije. U Hrvatskoj se od oko 1 mil. proizvedenih tovljenika godišnje njih 70 % organizovano proizvede u kapital-intenzivnim proizvodnim sistemima, koji proizvode i prasad za tov, dok su same potrebe države gotovo 4 puta veće! U ranije objavljenim člancima ukazano je na hroničan nedostatak prasadi za tov u ovoj regiji, tako da mali tovljači imaju veliki problem kako i gde i po kojim cenama da nabave prase za tov. 

Drugi problem je što mali proizvođači ne prate trendove i tehnološka dostignuća koja bi mogli primeniti na svojim gazdinstvima u svojim objektima i time povećati rentabilnost svoje proizvodnje. Ekonomičnost proizvodnje tovljenika zavisi od toga, kolike se cene mogu postići prodajom svežeg mesa i prerađevina, ali i posebno od nabavne cene svinja za klanje, ali i prasadi za tov. Drugi deo uspešne ekonomičnosti u tovu svinja leži u visokim prosečnim dnevnim prirastima (> 900 g/dan) i dobroj iskoristivosti hrane, odnosno konverziji (< 2,7 kg/kg prirasta) i vitalnoj, otpornoj i snažnoj prasadi. Svinjarstvo je u Nemačkoj, Holandiji, Danskoj i Austriji strateška grana i izvozni proizvod, dok je Hrvatska na samom dnu evropskih zemalja, što se tiče ove stočarske proizvodnje. Za razliku od Hrvatske čiji je indeks samodovoljnosti < 50 %, indeks samodovoljnosti Srbije po pitanju svinjskog mesa je oko 100 %. Obzirom na broj stanovnika, Hrvatska je na žalost postala najveći evropski uvoznik svinjetine, pa je tako svaki drugi zaklani tovljenik zapravo uvozni, a odnos uvoza i izvoza se kreće 91 : 9 kroz višegodišnje razdoblje. Takođe, tržište svinjskog mesa i u Hrvatskoj i u Srbiji je neuređeno, jer nema jedinstvene berze za tovljenike i najvećim se delom oslanja na nemačku berzu (VESG – Vereinigung der Erzeugergemeinschaffet für Vieh und Fleisch), Zadrugu proizvođačkih grupa za stoku i meso, koja definiše otkupne cene tovljenika (odnosno tople polutke i rosečne
mesnatosti od 57 %), na bazi nedelje (objava petkom).

Važan sistem klasifikacije tovljenika na liniji klanja je AutoFom, koji se temelji na merenju odnosa mišića i slanine i postotku masti i mesa, a koji će biti opisan nešto kasnije. Kada potražnja za svinjama iz klanica poraste i premaši ponudu, raste i cena svinja, i obrnuto, kao što je nedavno bio slučaj u Nemačkoj zemlji sa najvećom proizvodnjom svinja u Evropi.

Tov svinja predstavlja jednu od najintenzivnijih grana stočarstva gde se obrt kapitala kreće 3,0 – 3,5 u jednoj godini. Tov svinja, kako u Hrvatskoj tako i u Srbiji se uvek nalazio u određenoj meri pod uticajem neodređenih faktora poslovanja, jer je relativno često dolazilo do tržišnih disproporcija u cenama mesa i žive stoke. Prikaz broja krmača najbolji je pokazatelj stanja u sektoru svinjarstva, jer je to baza proizvodnje svinjskog mesa. Svinjarskom se proizvodnjom bave sve zemlje EU. Struktura proizvodnje svinja razlikuje se u zemljama EU, ne samo po broju životinja već i po veličini farmi i organizaciji tehnološkog procesa na farmama. Ova je razlika u značajnoj meri naglašena posmatra li se na nivou „starih“ odnosno „novih“ zemalja. U većini „starih“ zemalja radi se o relativno većim proizvodnim jedinicama i efikasnoj organizaciji proizvodnog procesa na farmi, dok većina „novih“ članica prolazi razdoblje restrukturiranja i prilagođavanja novim uslovima, zbog čega kod njih dolazi do značajnih promena u ovoj proizvodnji. Proizvodni sistemi organizovani su u zemljama EU na način da je delom odvojen tov od proizvodnje prasadi ili postoje različiti oblici veze između jedinica za proizvodnju prasadi i tov svinja.

Kretanje prosečne cene (€) tople polutke na bazi 57 % mesnatosti prikazano je na slici 3 u periodu 2002. – 2020. godine. Crvenom bojom je na slici naglašena pojava SARS-CoV-2 pandemije kao i njen uticaj na strmoglavi pad otkupne cene tovljenika koji je doveo do velikih problema na nivou cele Evrope. Generalno, iz slike je vidljivo kako je otkupna cena imala trend rasta u periodu 2002. – 2014. godine, kada počinju veće oscilacije u ceni. Sledeće što je uočljivo je da je rast cena usledio početkom 2016. i trajao je do polovine 2017. godine kada ponovo počinje da pada. Nakon određenog višegodišnjeg razdoblja pada cena svinjskog mesa, što je posebno ugrozilo svinjarsku proizvodnju tokom 2018. godine, usledilo je iznenađujuće povećanje cena svinjskog mesa početkom 2019. godine. Ovo povećanje cene svinjskog mesa vidljivo je bilo i tokom cele 2019. godine i postalo je globalnog karaktera, a kao glavni razlog za isto može se smatrati pojava afričke svinjske kuge (ASK) u Kini i povećani kineski uvoz svinjetine. Ovo se posebno odrazilo u zemljama EU zbog trgovinskog sukoba između SAD-a i Kine, zbog čega je Kina povećala uvoz iz EU na štetu uvoza iz SAD-a. Cene tovljenika u prvim sedmicama 2019. bile su stabilne uz blagi pad u prvom mesecu kao posledica „januarske rupe“ koju karakteriše slabo poslovanje na tržištu mesa i životnih namirnica i bogato snabdeveno tržište. Cene su ostale stabilne i u drugoj polovini 2019. godine kao odgovor za povećanu tražnju klanica za svinjama. Takođe, oko uskršnjih praznika i prvog maja dolazi do porasta cene, zbog veće potražnje za svinjskim mesom. Najveće vrednosti porasta cena poloutki postignute su u drugom delu 08/2019, kada je došlo do povećane tražnje za svinjetinom, kao i smanjenja visokih letnjih temperatura, koje su omogućile postizanje optimalnih rezultata u tovu.

Iako je došlo do povećane potražnje za svinjskim mesom, ne može se očekivati povećanje obima svinjarske proizvodnje u EU, pre svega zbog ograničenja, koja su uspostavljena kroz EU zakonodavstvo o zaštiti okoline i sve većim očekivanjima društva prema dobrobiti životinja. Proizilazeći na prihvaćenu legislativu, povećanje obima proizvodnje nije realno za očekivati i zbog činjenice da je Rusija objavila kako je postigla samodovoljnost u proizvodnji svinja, a i Kina kao najveća uvoznica svinja iz EU radi ubrzano na tome. Tako je kineska korporacija „Muyuan Foods“ pristupila izgradnji farme kapaciteta 84.000 krmača na nekoliko spratova, koja ima za cilj proizvesti 2,1 miliona svinja godišnje. Ruski planovi su da se proizvodnja sa 4 mil. tona svinja u 2019. godini do 2025. godine poveća na 6 mil. tona, a da je plan vrlo blizu realizacije govori i činjenica da je Rusija u 2020. godini prestala sa uvozom svinjetine i to prvi put nakon 30 godina.

Među glavnim proizvođačima svinjetine u EU, ako se gleda odnos 2019./2018. godina, samo su Španija (+1,33 %) i Holandija (+4,20 %) povećale proizvodnju, a pad je nastavljen u Nemačkoj (-2,61 %) i Danskoj (-6,89 %). Španija je iskoristila svoj položaj prema azijskim tržištima i nastavila je sa povećanjem proizvodnje. Udeo hrvatske proizvodnje svinjetine na evropskom tržištu je zanemariv i iznosi svega 0,3 % pa nije ni čudno što je Hrvatska pored nesređenog tržišta postala najveći uvoznik svinjetine. Kada bi se Hrvatska posmatrala kao zemlja izvan EU bila bi 8. najveće izvozno tržište za svinjsko meso i proizvode iz EU. Od ukupnog broja od 146 miliona svinja na nivou EU slika 4 prikazuje udeo najvećih proizvođača svinja u 2019. godini na nivou EU prema navodima EU komisije.

Godine 2017. unutar EU se nalazilo oko 146 miliona svinja. Samo dve godine kasnije broj je smanjen za 3 miliona svinja i trend će se verojatno nastaviti, a tome će doprineti i trendovi koji se odvijaju na velikim tržištima kao što su Rusija i Kina

EU ima izraziti suficit spoljno-trgovinskog bilansa svinjskog mesa. Tokom 2016. godine usledilo je značajno povećanje izvoza svinjskog mesa (+23 %), nakon čega je u 2017. i 2018. godini usledila stabilizacija izvezenih količina. U 2019. godini usledilo je povećanje izvoza za +20,2 % u odnosu na 2018. godinu. Kao najvažnije destinacije za izvoz svinjskog mesa iz EU su Kina, Japan, Južna Koreja, Filipini i Hong Kong (72 % svih količina), od čega je izvoz u Kinu prethodnih godina zauzimao oko 35 % svih izvezenih količina, dok je u 2019. godini iznosio > 40 %.

Okolnosti su se promenile pojavom pandemije COVID-19 virusa koji je uzrokovao tektonske poremećaje u svim granama privrede u celom svetu, posebno u svinjarstvu EU. Iako je sam početak epidemije bio praćen povećanom potražnjom svinjskog mesa na tržištu, nakon Uskrsa 2020. situacija se drastično počela menjati. Navedena epidemija je dovela do zatvaranja privrede i drastičnog smanjenja broja turista, otkazivanja sajmova i porodičnih slavlja i poslova, što je sve uzrokovalo tešku situaciju na tržištu svinja. Situacija se dodatno pogoršala kada je virus COVID-19 ušao u jedan veliki klanički sistem Nemačke (Tönnies Group), pa su pogoni zatvoreni („lock down“), na neko vreme što je stvorilo velike viškove svinja na tržištu. Pojava ASK u Nemačkoj samo je dodatno pogoršala situaciju sa izvozom i velikim viškovima na tržištu.

Iz tabele 1 uočljivo je kako je prosečna cena tovljenika za kg tople polutke na bazi 57 % mesnatosti u posmatranom periodu iznosila 1,49 (€/kg). Takođe, prikazane su najmanje i najveće cene tokom svake od analiziranih godina. Najveća prosečna cena postignuta je tokom 2019. godine dok je najmanja prosečna cena bila 2003. godine. Iz svega navedenog ponovo se dolazi do vrlo bitnog detalja, a to je planiranje proizvodnje na sopstvenim farmama uz poznavanje planskih cena u višegodišnjem razdoblju. Najmanja oscilacija cena utvrđena je 2018. godine (0,25 €), dok je najveća oscilacija utvrđena upravo u 2020. godini (0,83 €) zbog okolnosti u kojima se ceo svet našao po prvi put. Cene su kroz 20 poslednjih godina varirale i ubuduće će pokazivati oscilacije na nedeljnom, mesečnom i godišnjem niovu, ali je važno proizvodnju sagledavati i planirati u nekom dužem razdoblju, jer podaci iz tabele 1 pokazuju da nisu sve godine loše i da proizvodnja tovljenika može biti itekako profitabilna! Obzirom da se za randman uzima vrednost od 78 %, navedenu prosečnu cenu treba smanjiti za tu vrednost, tako da bi prosečna otkupna cena žive vage tovljenika u posmatranom razdoblju bila 1,1622 €. Navedeno znači da prosečna planska cena koštanja proizvodnje tovljenika u tovu mora biti ispod te vrednosti kako bi se ostvario profit! No treba se zapitati koliko proizvođača to može zaista ostvariti?

Nabavne cene svinja za klanje treba da budu takve da proizvođač svinja svotom novca dobijenu pri prodaji namiri uloženo u proizvodnju i postigne dobit potrebnu za preduzetništvo, razvoj i vlasništvo.
Nakon ulaska u EU u Hrvatskoj su se na tržištu mesa i živih životinja desile velike promene. Pre svega u domenu cena tovljenika sa jedne strane i cena mesa sa druge. Hrvatska je postala deo EU tržišta u režimu slobodne trgovine i ukrupnjavanja klanične industrije cene tova su značajno smanjenje, a na to kao država nije bila pripremljena. Isti scenario se može očekivati i u Srbiji, jer je potpisan Sporazum o pridruživanju i stabilizaciji, koji je doveo do redefinisanja politike ove delatnosti u smislu potpunog ukidanja carina na uvoz živih svinja sa tržišta EU.
Uspešnom svinjarstvu je cilj proizvesti što jeftinije proizvode i prema zahtjevima tržišta određenog kvaliteta, odnosno određeni fenotip koji pre svega zavisi od genetskih i paragentskih uticaja, koji ga formiraju. Od paragentskih uticaja ishrana i uslovi smeštaja su od presudnog značaja, uz sam genotip. Kvalitet tovljenika na liniji klanja je jedan od velikih zahteva koje klanična industrija EU postavlja pred proizvođače, s tim da kvalitet proizvoda proveravaju najmodernijim uređajima kao što je npr. uređaj AutoFom III™ koji predstavlja potpuno automatsko ultrazvučno (UZV) ocenjivanje svinja. Više o uređaju na sledećem linku. Uređaj koristi naprednu (UZV) analizu slike i pruža sve važne informacije o ukupnom % nemasnog mesa i ujedno klasira trupove (SEUROP sistem ocenjivanja). Istovremeno računa % nemasnog mesa od 4 osnovna odreska (šunka, plećka, slabina, trbuh) kao i njihovu masu sa kostima i bez kostiju, ali i masu nemasnog mesa za svaki odrezak. Ovaj uređaj je verovatno najvažniji alat za optimizaciju proizvodnje i prinosa u EU klanicama, jer je najtačniji na svetu, 100 % je automatski (ocenjuje više od 99,8 % svih trupova čak i pri velikim brzinama), jedini je sistem koji pruža robusne i tačne informacije o primarnoj proizvodnji, omogućuje donošenje odluka o planiranju proizvodnje na temelju proverljivih podataka, a ne na pretpostavkama i pruža važne povratne informacije za genetski napredak. Na kraju potrebno je i odgovoriti na pitanje – Može li proizvodnja tovljenika biti posao budućnosti? Uvažavajući i primjenjujući najkvalitetnija dostignuća iz genetike, tehnologije smeštaja, tehnologije ishrane, dobrobiti i tehnologije uzgoja moguće je biti konkurentan u ovoj proizvodnji, ali da bi se do toga došlo potrebno je, pre svega, shvatiti da proizvodnja zdrave i kvalitetne hrane nema alternativu i da od toga zavisi snaga svake zemlje.

Autor: mr.sc. Damir Rimac, dipl.ing.agr.